23.03 – De Wiener Kreis
Inleiding
In 1929 verkondigt een groep van filosofen, fysici en wiskundigen een intellectuele revolutie, het ontwaken van een wetenschappelijke wereldopvatting. Die groep noemde zichzelf de Wiener Kreis, de Weense cirkel. Wat begon als niets meer dan een leesgroep, groeide uit tot een internationaal netwerk van intellectuelen die de wetenschap en de maatschappij nieuwe grondvesten wilden geven. Vandaag wordt de naam “Wiener Kreis” met niet veel meer geassocieerd dan een bundeling clichés, zoals “metafysica is onzin” en “rationeel denken is wetenschappelijk denken”. De concrete idealen waarvoor de groep stond zijn echter grotendeels in de vergetelheid geraakt. In deze cursus graven we dieper in het gedachtegoed van de Wiener Kreis, dat veel subtieler en interessanter is dan dergelijke clichés doen vermoeden.
Voor wie
Voor al wie interesse heeft in de ontstaansgeschiedenis van de analytische traditie in de filosofie. Voor wie bijvoorbeeld geprikkeld werd door de afleveringen van de podcast filosofie over Wittgenstein en Bertrand Russell.
Door wie
Maak kennis met onze filosofiedocenten van de nieuwe generatie: Wim Vanrie en Fons Dewulf.
Inhoud van de cursus
Thema 1: Manifest der Wiener Kreis
Met de publicatie van “De wetenschappelijke wereldopvatting: het programma van de Wiener Kreis” treedt de discussiegroep rond Moritz Schlick met grote ambities op het academische wereldtoneel. Het manifest is een oproep aan wetenschappers, kunstenaars en filosofen van over de hele wereld om de vruchteloze tradities van metafysisch en theologisch denken achter zich te laten en samen mee te bouwen aan een wereld waarin de denkwerktuigen van de wetenschap ingezet worden als een drijvende kracht voor maatschappelijke en intellectuele vooruitgang. In deze module gaan we grondig in op de inhoud van het manifest. Wat is de wetenschappelijke wereldopvatting? Waartegen richt deze zich? Welke toekomstvisie verkondigt men en welke rol speelt de filosofie daarin?
Thema 2: Eenheid van de wetenschap
De leden van Wiener Kreis zagen met lede ogen aan hoe de wetenschappelijke praktijk steeds meer gefragmenteerd werd en hoe het contact tussen geestes-en natuurwetenschappers steeds moeilijker verliep. In deze module bespreken we het ideaal van de eenheid van de wetenschap – de bevordering van een wetenschapspraktijk die doorgedreven specialisatie wil tegengaan en de toenemende spanning tussen geestes- en natuurwetenschap wil overkomen. Verschillende leden van de Wiener Kreis vullen het project echter sterk verschillend in. In deze module bekijken we hoe Rudolf Carnap, Moritz Schlick en Otto Neurath de conceptuele en praktische eenheid van de wetenschap vormgeven.
Thema 3: De gespannen verhouding met Wittgenstein
Wie over de Wiener Kreis spreekt, kan niet heen om die andere grote naam uit de vroege 20e eeuwse filosofie: Ludwig Wittgenstein. Met zijn boek Tractatus Logico-Philosophicus (1921) toonde Wittgenstein zich volgens de leden van de Weiner Kreis als een verwante geest, wat hem een verwijzing in het manifest opleverde. Toen Schlick erin slaagde om Wittgenstein naar de bijeenkomsten in Wenen te halen, bleek echter al snel dat die laatste amper geïnteresseerd was in het soort maatschappelijke project dat de Wiener Kries voorstelde. In deze module onderzoeken we enerzijds de invloed van Wittgenstein op de Wiener Kreis, en gaan we anderzijds in op de cruciale verschillen tussen beiden, die de nodige spanningen als resultaat hadden.
Thema 4: Culturele en historische achtergrond
De eerste Wereldoorlog bevestigde voor de leden van de Wiener Kries de noodzaak van de intellectuele revolutie die zij verkondigden. Bovendien schreven ze in hun manifest dat de wetenschappelijke wereldopvatting in nauw contact stond met andere na-oorlogse, modernistische stromingen in de literatuur, de architectuur en de kunsten. In deze module nemen we de historische context waarbinnen de Wiener Kreis tot stand kwam onder de loep en bestuderen we hun samenwerking met het Duitse Bauhaus.
Thema 5: Nalatenschap – Quine en Apostel
Vandaag predikt niemand nog het ideaal van de eenheid van de wetenschappen zoals de Wiener Kreis dat voorstelde. In zekere zin, is hun project dus gefaald. Verschillende factoren spelen hier een rol in: de geografische fragmentatie ten gevolge van de Tweede Wereldoorlog, maar ook de moeilijkheid die ze ondervonden om de volgende generaties denkers warm te maken voor hun gedachtegoed. In deze module bespreken we de filosofische nalatenschap van de Wiener Kreis, door te focussen op twee figuren waarop zij een belangrijke invloed hadden: W.V.O. Quine en Leo Apostel. Die eerste is één van de meest invloedrijke na-oorlogse filosofen binnen de analytische traditie—de tweede is in Vlaanderen beroemd als de bezieler van de moraalwetenschappen, een project dat Apostel zelf begreep als een voortzetting van het gedachtegoed van de Wiener Kreis.
Studiemateriaal
Drie weken voor aanvang van de cursus wordt het studiemateriaal bekend gemaakt. Waarschijnlijk worden dit enkele teksten die wij de deelnemers toesturen.
Podcast
Wim Vanrie kon je eerder al horen in de aflevering van de podcast filosofie met Wim Vanrie over Bertrand Russell.